پیامهای زیادی از طرف شما عزیزان دریافت کردیم و مطرح شده بود که نمیدانند چرا در سالهای اخیر به شدت حافظه خود را از دست میدهند. از طرفی هم به درستی نمیدانند که چارة این مشکل چیست؟
جواب: شما به سادگی میتوانید حافظة ضعیف خود را تقویت کنید و کارایی آن را افزایش دهید؛ همانگونه که ضعفِ بینایی یا شنوایی خود را با استفاده از عینک یا سمعک اصلاح میکنید. پس قدم اول این است که شما باید باور کنید ضعف حافظه یک بیماری گذراست و بهراحتی قابل علاج و اصلاح است.
حالا وقت آن است که دستبهکار شوید. شما حافظهای بسیار نیرومند دارید! باور نمیکنید؟ آیا میخواهید این امر را به خودتان ثابت کنید؟ بسیار خوب، سعی کنید چیزی را که قبلاً میدانستهاید فراموش کنید؛ امکان ندارد! اینطور نیست؟ حافظه شما به شدّت مقاومت میکند و مطمئن باشید که سرانجام حافظه شما پیروز است. در یک رویارویی کاملاً مستقیم با حافظة خود، میتوانید باور کنید که شما هم حافظهای قوی دارید تا برای تقویت بیشتر حافظه، بیشازپیش اعتمادبهنفس پیدا کنید.
مقابل حافظة قوی، فراموشی و نسیان است. قبل از هر چیزی لازم است بدانیم منظور از فراموشی، ناتوانی ما در یادآوری اطلاعات از حافظة درازمدت است. بسیاری از اطلاعاتی را که ما تصور میکنیم که فراموش کردهایم هرگز وارد حافظة درازمدت خود نکردهایم، یعنی آنها را به درستی نیاموختهایم. پس یادگیری واقعی به سپردن اطلاعات در حافظة درازمدت و فراموشی واقعی به از بین رفتن اطلاعات از این حافظه گفته میشود. با وجود این در مسیر انتقال اطلاعات از حافظة حسی به حافظة کوتاه مدت و از آنجا به حافظة درازمدت در چند مرحله حذف اطلاعات صورت میپذیرد.
فراموشی با مراحل حافظه رابطهای تنگاتنگ دارد. اگر در هر یک از این سه مرحله خطایی صورت گیرد، دیگر مطالب آموخته شده یا وقایع و چیزها به خوبی بازیابی نخواهند شد؛ برای مثال اگر برای بار دوم نام فردی که با او آشنا شدید را نمیتوانستید به یاد بیاورید، این احتمال وجود دارد که این ناتوانی ناشی از وقوع خطا در هر یک از سه مرحله مورد نظر باشد. امروزه اغلب پژوهشها دربارة حافظه هدفشان این است که عملیات ذهنی هر یک از این مراحل را مشخص کنند و توضیح دهند که چگونه ممکن است در هر یک از این عملیات اشکالی پیش آید و به خطای حافظه منجر شود. در نظریههای حافظه، علت فراموشی، ناشی از وقوع خطا در یک یا چند مرحله از این مراحل سهگانه تعریف شده است.
علت فراموشی اطلاعات از حافظة حسّی
در هر لحظه اطلاعات زیادی وارد حافظة حسّی ما میشود که اغلب آنها مورد استفاده قرار نمیگیرند. از مجموع اطلاعات فراوانی که در هر لحظه به حافظة حسّی ما وارد میشود، تنها آن اطلاعاتی که مورد توجه ما قرار میگیرند انتخاب شده و برای پردازش به بخشهای دیگر حافظه سپرده میشوند. بنابراین مهمترین دلیل فراموشی اطلاعات از حافظة حسّی بیتوجهی است.
علت فراموشی اطلاعات از حافظة کوتاه مدت
ازآنجاکه گنجایش حافظة کوتاه مدت محدود است، بهسرعت از اطلاعات پُر میشود. وقتیکه حافظة کوتاه مدت پُر شد، برای اینکه اطلاعات تازهای وارد آن شود، اطلاعات قبلی باید از آن خارج گردد. به این پدیده «جانشینی»[1] میگویند. بنابراین، یک عاملِ مهم فراموشی یا حذفِ اطلاعات از حافظة کوتاهمدت جانشینی مطالب جدید با مطالب قدیمی است.
علت دیگر فراموشی اطلاعات از حافظة کوتاهمدت حذف خودبهخودی آنها بر اثر گذشت زمان یا محو اثر است. این نظریه به «ردّ حافظه»[2] شهرت دارد. طبق این نظریه، اطلاعات ذخیرهشده در حافظة کوتاهمدت را میتوان ردها یا آثاری دانست که در طول زمان محو میشوند.
علت فراموشی اطلاعات از حافظة درازمدت
روانشناسان بر این عقیده هستند که اطلاعات واردشده به حافظة درازمدت، برخلاف حافظههای حسّی و کوتاه مدت، هرگز از بین نمیرود و در شرایط مناسب همیشه قابل بازیابی (یادآوری) هستند. باوجوداین، صاحبنظران چندین علت برای به یاد نیامدن اطلاعات از حافظة درازمدت ذکر کردهاند که در زیر آنها را توضیح میدهیم.
دستهای از روانشناسان که پیرو نظریة «پویایی روانی» فروید هستند، معتقدند که ما بعضی وقتها، عمدی بعضی از اطلاعات یا خاطراتی را که نمیخواهیم به یادآوریم واپس میزنیم، به همین دلیل آنها را فراموش میکنیم. بنابراین، یکی از نظریههای مربوط به فراموشی اطلاعات از حافظة درازمدت نظریة واپس زدن یا «سرکوب»[3] نام دارد.
مفهوم واپس زدن یا سرکوب خاطرات که در نظریة «پویایی روانی» فروید شهرت یافته است به ناتوانی انسان در یادآوری رویدادهای ناخوشایند یا امور وابسته به آنها اشاره میکند؛ اغلب به این نوع فراموشی، «هیجانی» میگویند. واپس زدن اطلاعات میتواند باعث بروز اشکال در بازیابی شود. طبق این نظریه به دلایلی نشانههای لازم برای بازیابی خاطرات واپس زدهشده در دسترس قرار ندارند. هر چیزی که امکان دسترسی به نشانههای بازیابی را برای شخص امکانپذیر سازد، راه یادآوری را میگشاید و موانعِ یادآوری خاطرات را کنار میزند. روانکاوان یا تحلیلگران روانی روش «تداعی آزاد» - یعنی گفتن آنچه به ذهن میرسد- را به همین منظور به کار میبرند. شخص ممکن است در ضمن تداعی آزاد، نشانههای بازیابی لازم را که به خاطرات فراموششده میانجامند پیدا کند.
روانشناسان نظریة دیگری را برای توجیه علت به یاد نیامدن اطلاعات از حافظة درازمدت ذکر کردهاند که نظریه «تداخل»[4] نام دارد. بر طبق این نظریه، اطلاعات یاد گرفتهشده با هم تداخل پیدا میکنند و همین امر سبب به یاد نیامدن آنها میشود. بعضی وقتها اطلاعات تازه یاد گرفتهشده با اطلاعات قبلی آمیخته میشود و مانع یادآوری اطلاعات قبلی میشوند. به این نوع تداخل «بازداری پسگستر»[5] میگویند. گاه اطلاعات قبلاً آموختهشده سبب میشوند که ما نتوانیم اطلاعات تازه را به یاد آوریم. به این نوع تداخل، «بازداری پیشگستر»[6] میگویند.
سومین و مهمترین عاملی که برای به یاد نیامدن اطلاعات از حافظة درازمدت ذکرشده «مشکلات بازیابی» است. طبق این نظریه، آنچه به حافظة درازمدت سپرده میشود هرگز از بین نمیرود؛ علت اینکه ما پارهای از مطالب آموختهشده را نمیتوانیم به یاد بیاوریم این است که در بازیابی آنها ناتوانیم، و اِلاّ مطالب در حافظة ما موجود هستند. اگر نشانهها یا سرنخهای بازیابی لازم را پیدا کنیم، میتوانیم اطلاعات فراموششده را به یادآوریم. این حالت درست مثل پروندهای است که در بایگانی ذهن موجود است، امّا ما شمارة آن را در دست نداریم. اگر شمارة پرونده را در اختیار داشته باشیم بهراحتی میتوانیم آن را در بایگانی پیدا کنیم. بهعنوان یک قیاس دیگر، کوشش برای پیدا کردن مطالبی از حافظة درازمدت، شبیه به پیدا کردن یک کتاب در یک کتابخانة بزرگ است. اگر ما ندانیم که کتاب مورد نظر با چه رمزی و در کجا قرار دادهشده است نمیتوانیم آن را پیدا کنیم، هر چند که کتاب دلخواه ما در کتابخانه موجود باشد.
چگونه حافظه خود را تقویت کنیم:
اولین قدم برای آماده ساختن حافظه، ایجاد پیوند و تداعی معانی است. تداعی معانی آگاهانه و کنترلشده، دقیقاً همان حافظه تربیتشده و قابلکنترلی را ایجاد میکند که شما به دنبال آن هستید. این پیوند یا اتصال معانی، ممکن است آگاهانه و در اختیار یا نیمه هشیارانه و نیمه آگاهانه باشد. تداعی معانی نیمه آگاهانه، یعنی همان تداعیهای ناخودآگاهی که در ذهن شما میان کلمات یا حرکات یا تصاویر خاصی، با یک خاطره یا معانی دیگر شکل میگیرد.
اما تداعی معانی آگاهانه که کاملاً در کنترل ارادة ماست، همان نیروی اتصالی است که حافظة ما را بیدار و تربیت میکند؛ پس ارتباط میان معانی برقرار کنید تا حافظهای نیرومند به دست آورید. مثلاً فرض کنید که میخواهید معنای کلمه انگلیسی New را به خاطر بسپارید؛ شما در ذهن خود با تکرار کلمه «نیو»، به یاد کلمة «نو» میافتید. نو و تازه، معنای کاملاً نزدیک به جدید، یعنی کلمه New دارد. سپس شما با نام نیو به یاد نو و در نتیجه به یاد کلمة جدید و تازه میافتید.
برای به خاطر آوردن هر چیز جدید، آن چیز باید با چیز دیگری مربوط شود که از قبل آن را میشناسیم یا آن را بهراحتی به خاطر میآوریم. بعد از اینکه دو چیز در ذهن ما به هم مربوط شدند، موضوعی که از قبل آن را میشناسیم، چیز جدید را به یادمان میآورد؛ انجام چنین کاری آنقدر ادامه مییابد تا مطلب جدید بهصورت اطلاعی درآید که از قبل آن را میشناسیم و به عبارت سادهتر، در ذهن ما استقرار و استحکام یافته و بهراحتی در حافظه ما حضور مییابد.
چرا ما بهسادگی نقشة ایتالیا را به خاطر میآوریم؛ اما بهدشواری میتوانیم شکل سرزمینهای آلمان یا فنلاند را به یادآوریم؟ زیرا معلم از کودکی به ما آموخت که ایتالیا شبیه یک چکمه است؛ یعنی شکلی که ما از قبل آن را میشناختیم. از قدرت تصویر ذهنی خود بیشتر استفاده کنید! متخصصان فنِ حافظه میگویند: هر چه به تصویر درآید، بهسادگی به خاطر سپرده میشود. وقتی شما فکر میکنید تصویرهایی در ذهن شما پدید میآید. این عمل تصور کردن، تصویرسازی یا تصویری کردن است. این کاری است که شما هر لحظه و پیوسته انجام میدهید و هیچ مشکلی درباره آن ندارید.
ارسطو میگوید: «ما باید برای فکر کردن با تصویرهایی گفتوگو کنیم که آنها را در ذهن خود میبینیم.» فرض کنید من به شما میگویم که به صندلی فکر کنید. شما در ذهن خود چه چیزی را میبینید؟ بدون شک، اولین تصویری که در ذهن شما ساخته میشود، یک صندلی است.
شما میتوانید با پیوند دادن بعضی معانی به بعضی تصاویر قرینه و نزدیک به آن، به حافظه خود در یادآوری آن معنا کمک کنید؛ مثلاً یادگیری یک مطلب علمی در کلاسِ درس با حادثهای که همان زمان موجب جلبتوجه شما شده است، عجین میگردد و بهمحض یادآوری تصویر آن حادثه یا جریان، آن مطلب علمی نیز در ذهن شما حضور مییابد. بسیاری از این تصاویر جالب را میتوان بهصورت خودآگاه و عمدی به وجود آورد.
گیاهان دارویی و تقویتِ حافظه
مهمترین دلیلی که بعضی از گیاهان دارویی را برای تقویتِ حافظه و رفع فراموشی مناسب ساخته وجود مقادیر زیادی «لیسیتین» است که یک چربی فسفر دار میباشد. لسیتین برای تقویتِ سیستم اعصاب مرکزی و قوای فکری بسیار ضروری و حیاتی است. بالا بودن میزان فسفر، پتاسیم، منیزیم، آهک، گوگرد، کلر، سدیم، آهن در این گیاهان علت وجودی خاصیت ضدافسردگی، ضد ضعف عصبی و همچنین خاصیت کاهشدهنده علایم استرس (فشار روانی) در این گیاهان است. از طرفی طبیعت گرم و خاصیت تحریککنندگی بالایی که در برخی از این گیاهان وجود دارد، کمک زیادی به تحریک مغز و قوای فکری و در نتیجه افزایش میزان بازدهی قسمتهایی که کار بازیابی و به خاطر سپاری اطلاعات دریافتی را به عهده دارند میکنند.
بهترین گیاهان و میوههای تقویتکنندة حافظه:
آویشن: طبیعتِ گرم، خاصیت محرّک سیستم عصبی مرکزی و مقوی اعصاب و همچنین قدرت تحریککنندگی بالای این گیاه به سبب وجود «تیمول» است که از مواد مؤثر موجود در این گیاه است. به همین علت این گیاه تاثیری ماندگار در تقویت قوای فکری و کمک به کار این قسمت از بدن دارد.
اسطوخودوس: اگر دچار سر دردهای عصبی، فراموشی و کندی ذهن گردیدهاید، خشک شدة گل اسطوخودوس را بهصورت پودر درآورید و با کمی پودر کندر و مقداری عسل مخلوط نمایید و سپس میل بفرمایید. این گیاه خوشعطر یکی از بهترین گیاهانی است که از زمانهای قدیم تاکنون، طبیبان یونانی و ایرانی برای درمان انواع بیماریهای ذهنی و مغزی از جمله مالیخولیا، مانیا، صرع، سرگیجه، عقب ماندگی ذهنی و فراموشی استفاده میکردهاند.
اکلیل کوهی: رزماری یا اکلیل کوهی گیاهی است که دستگاه عصبی را تحریک و تقویت میکند و از اثری عجیب در تقویت حافظه و قوای ذهنی برخوردار است. طبیعتِ گرم و خشک و طعم تند و تیز و خاصیت محرّک دستگاه عصبی و گردش خون این گیاه سبب میشود که دارویی مفید و مؤثر برای درمان بیشتر بیماریها و اختلالات عصبی و مغزی از جمله افسردگی، میگرن عصبی و استرس و ضعف قوای فکری و فراموشی باشد.
انجیر: انجیر دارای درصد بالایی از مواد قندی است، بهطوری که در 100 گرم انجیر حدود 6/7 میلیگرم قند طبیعی وجود دارد. مصرف آن برای کارهای فکری میتواند بسیار مفید باشد. دارای ویتامینهای آ و ب و ث و مواد معدنی مثل آهن، منگنز و گوگرد است که همه برای بدن و سلولهای مغزی مفید هستند.
بادام: وجود 54 درصد روغن و 24 درصد مواد نشاستهای و مقداری قند و صمغ و همچنین درصد بالایی از املاح نظیر فسفر، منیزیم، پتاسیم، گوگرد و آهن و ویتامین نیاسین در میوة شیرین بادام، هر چند آن را کمی سنگین و دیرهضم برای معده میسازد ولی یکی از بهترین مواد طبیعی مقوی مغز و سلولهای دستگاه اعصاب مرکزی است.
جین سینگ: جین سینگ که ریشة گیاهی چینی و شبیه به هویج زردرنگ است، بهقدری از نظر ارزش غذایی بالاست که به نام «ریشة زندگی» لقب گرفته است و از آن برای تقویت جسم و ذهن استفاده مینمایند.
جینکو: جینکو بیلوبا به درختِ معبد شهرت یافته است و یک گیاه مقوی حافظه به شمار میرود. قسمت مورد استفاده دارویی آن برگهای این گیاه است که خاصیت ریلکسکننده (آرامبخش) دارد و موجب جریان خون بیشتر در سلولهای مغزی میشود و برای مقابله با الزایمر در پیری بهکار میرود.
نتیجهگیری
در مغز تمام ما انسانها، هزاران فرایند و فعالیت خودکار و غیر ارادی در حال اتفاق افتادن است. فرایندهای ناهشیار بیشماری که کاملا از حوزة آگاهی و اختیار ما به دورهستند. همه یادگیریها نشانی از حافظه دارند. اگر ما تجربههایمان را به کلی فراموش میکردیم، نمیتوانستیم چیزی یاد بگیریم، چرا که در این صورت زندگی ما متشکل از تجربههای گذرایی میشد که هیچگونه پیوندی بین آنها وجود نداشت و حتی از عهده یک مکالمه ساده نیز بر نمیآمدیم. برای ایجاد ارتباط با دیگران شما باید اندیشههایی را که میخواهید، بیان کنید و همچنین مطلبی را که چند لحظه پیش شنیدهاید، به یاد آورید. این مورد تنها یک مورد ساده از تاثیر حافظه در زندگی روزمره انسان است. روشن است در عظیمترین یافتههای علمی و فنی و ... ردپای حافظه و تاثیر آن کاملا پیداست.
يادگيري براي انسان و ساير موجودات زنده از اهميت بنيادين برخوردار است. در عمل تمام فعاليتهاي روزانة ما (صحبتكردن، فهميدن، خواندن، ارتباط اجتماعي و ...) وابسته به دريافت و ذخيرة اطلاعات از محيط پيرامون ما ميباشد. حافظه و يادگيري، ما را قادر ميسازد تا مهارتهاي تازه بياموزيم و رفتارهاي تازه در خود ايجاد كنيم. بدون توانايي دسترسي به تجربيات يا اطلاعات گذشته، قادر نخواهيم بود تا زبانِ مادريمان را درك كنيم، دوستان و اقوام خود را بشناسيم، راه خانهمان را بيابيم و يا حتي بند كفشمان را ببنديم! زندگي سرشار از تجربههاي مستقلي است كه هر يك ميتواند جديد و ناشناخته باشد.
بدون يادگيري احتمالاً هيچگونه حيات انساني وجود نميداشت. محققان بسياري بر روي پديدههاي مرتبط به حافظه تحقيق كردهاند و كوشيدهاند تا آن را اندازهگيري نمايند و به سؤالاتي مانند اينها پاسخ دهند كه چرا مردم برخي اطلاعات را بهياد ميآورند و بعضي را از ياد ميبرند؟ آيا ميتوان حافظه را تقويت كرد و يادگيري را بهبود بخشيد؟ ظرفيت حافظه چقدر است؟ موضوع كاملاً مشخص آن است كه عملكرد عمومي حافظه در همه يكسان است. با اين همه، يادگيري و حافظة هر يك از ما كيفيت و عملكرد خاص خود را دارد. اين باز ميگردد به اين سؤال هميشگي كه مغز چگونه كار ميكند؟ بهطور کلی شناخت مراحلِ حافظه و ویژگیهای هر کدام و اینکه چگونه در هر یک از این مراحل تغییراتی روی اطلاعات اعمال میشود، به متخصصان در شناسایی علل فراموشی و درمان آنها، شیوههای بهسازی حافظه به صورت شیوههای مناسب برای رمز گردانی بهتر، نگهداری طولانیتر و بازیابی سریعتر حافظه کمک میکند.
موارد زیر به بازگردانی و تقویتِ حافظه کمک شایانی خواهد کرد:
1- بپذیریم که حافظه همانند سایر حواس یا اعضای ما قابل تقویت یا ترمیم است.
2- با توجه به اینکه مهمترین دلیل به حافظه نسپردن وقایع و اتفاقات بیتوجهی است، سعی کنیم با توجه بیشتری به اطرافمان نگاه کنیم.
3- استفاده از روشِ «تداعی آزاد»؛ یعنی گفتن آنچه به ذهن میرسد، برای بازیابی نشانههایی که باعث ردیابی حافظه فراموش شده میشوند.
4- تلاش در جهت ایجاد تداعی معانی کنترل شده برای هر بستة اطلاعاتی که قصد به حافظه سپردن آن را داریم باعث ایجاد حافظة تربیت شده در ما میشود.
5- سعی در تصویرسازی برای به خاطر سپردن موضوعهای مورد نظر در حافظه.
6- نشانهگذاری برای خاطرات مهمی که نیاز مبرم به یادآوری آنها خواهیم داشت.
7- استفادة مداوم از گیاهان دارویی کمک کننده به حافظه.
راهکارهای مفید برای تقویت حافظه
شاید شما نیز به تازگی با مشکل کم شدن حافظه و یا فراموشی مطلبی خاص در ذهن و فکر دچار مشکل شده باشید. آیا شما اخیراً فراموش میکنید، دسته کلید خود را کجا گذاشتهاید؟ و یا وقتی داخل اتاق میشوید بدون اینکه بدانید برای چه کاری به آن سمت میروید؟ آیا شماره تلفن منزل خود را فراموش میکنید؟ زیاد نگران نباشید! شما میتوانید با خواندن و عمل کردن به راهکارهایی که پیشنهاد میکنیم تغییراتی اساسی در از بین بردن این مشکل خود صورت دهید. متخصصان معتقدند که استرسهای روزمره تا حدی مغز انسان را تحت تأثیر قرار میدهند که کم حافظگی را به وجود میآورد.
شما زمانی که وارد خانه میشوید لباس خود را به چوب لباسی آویزان میکنید، حال اگر چوب لباسی نباشد، مجبورید جای دیگری بگذارید و صبح روز بعد به دنبال لباس میگردید؛ زیرا جای مشخصی برای آن تعریف نکردهاید. مغز انسان هم نیاز به نوعی میخ دارد؛ یعنی اینکه باید در مغز طبقهبندی اطلاعات انجام شود. وقتی که کارها و مشغلههای انسان زیاد میشود، داشتن دفتر کار روزانه الزامی و نوشتن کارها در دفتر برنامهریزی روزانه و ماهانه موجب طبقهبندی ذهن میشود. باید برای تمامی اتفاقات و مواقع در ذهن تصویرسازی کرد. تکرار و تصویر سازی جملات و کارهای روزمره ماندگاری اتفاقات را در ذهن بیشتر میکند.
بر اساس گزارشهای میدانی، بسیاری از مردم در طول مدت شبانهروز از میان دهها کاری که قصد انجامشان را دارند، بخشی از آنها را فراموش میکنند. این فراموشی کوتاه مدت در سالهای اخیر بیشتر شده که برخی از آنها اصطلاح «آلزایمر خفیف» را در مورد آن بهکار میبرند.
آقای مسعود مهرپور، متخصص مغز و اعصاب و عضو هیئت علمی دانشگاه، در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه استرس، نگرانی و دغدغههای روزمره زندگی موجب پراکندگی ذهن میشود میگوید: «سرعت بالای زندگی در کلان شهرها، عدم برنامهریزی برای امور روزانه، دوری از نشاط و آرامشِ ذهن و استرس برای تأمین معاش و گذران زندگی از مهمترین دلایل عدم تمرکز و مشغولیت ذهنی شهروندان در کلان شهرها است که در نهایت فراموش کردن برخی از کارهای روزانه را به دنبال دارد.» ایشان راه برون رفت از دغدغههای روزمره زندگی را حضور در فضای شاد و مفرح، آرامشِ ذهن و ورزش کردن میداند و عنوان میکند: متأسفانه بسیاری از شهروندان برنامهریزی دقیق و مشخصی برای کارهای روزمره خود ندارند و دوری از برنامههای شاد و مفرح موجب میشود تا بسیاری از کارهای خود را فراموش کنند.
فیروزه جعفری، رییس ادارة سلامت روان وزارت بهداشت و درمان، در گفتگو با خبرنگار مهر با تایید ظهور فراموشی کوتاهمدت در ذهن شهروندان گفت: هر چند که عواملی همچون مصرف الکل و مواد مخدر و سالخوردگی موجب بروز فراموشی در انسان میشود ولی اضطراب یکی از مهمترین دلایل فراموشی کوتاهمدت در آدمی است. همینطور افزایش ترافیک، تراکم جمعیت، مشکلات معیشتی و آلودگی صوتی مهمترین دلایل بروز بیماری اضطراب در شهروندان است. با بیان اینکه تنها راه برونرفت فوری از اضطراب روزمره زندگی، انجام روشهای ریلکسیشن یا همان آرمیدگی است، گفت: مردم باید دقایقی از روز را در محیطی آرام قرار گرفته و با چند نفسِ عمیق و شُل کردن عضلات ذهن پُر دغدغة خود را آرام کنند.
سوری، کارشناس تغذیه اداره بهداشت جمعیت هلال احمر، در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه تنها ماده غذایی منیزیوم موجب تقویتِ حافظه انسان میشود، گفت: این ماده در کاکائو و کنجد یا همان دانههای روغنی پیدا میشود، در حالی که شهروندان تمایلی به مصرف این مواد ندارند. از نظر کارشناسان تغذیه بدخوری یا نخوردن صبحانه کامل و مغذی موجب کاهش حافظه و اُفت ذهنی آدمی در طول روز میشود در حالی که با خوردن صبحانه کامل انسان شادابتر و با افکاری آماده میتواند کار کند. سوری با اشاره به اینکه بسیاری از شهروندان کیک و بیسکویت را به عنوان صبحانه سریع و کافی انتخاب میکنند گفت: کیکها و بیسکویت برای زمان اضطرار مناسب هستند، در حالی که خوردن دو قاشق روغن کنجد، حلوا ارده، گردو، بادام و عسل و همچنین جوانه گندم میتواند انرژی روزانه شخص را تأمین کند. این کارشناس تغذیه مصرف میوهها و سبزیهای رنگی را موجب شادابی انسان عنوان کرد و افزود: کارشناسان تغذیه ویتامین "B1" را به عنوان «ویتامینِ روحیه» معرفی کردهاند که در سبزیها و میوههای تازه یافت میشود که به مردم بسیار توصیه میشود.
توصیههای روانشناسان
1- موز بهترین دوستِ حافظه: ویتامین B" " و " B1" بهترین غذای حافظه است و موز دارای این منبع غنی است. همچنین خوردن کشمش یا مویز، پیش از صبحانه؛ چرا که این ماده حاوی مقدار زیادی فسفر است که باعث رشد و تقویتِ قوای مغزی میشود.
2- مهربانی با خویشتن: انجام کارهای مورد علاقه، مانند خریدن یک شاخه گل، کتاب رُمان، ملاقات دوستان قدیمی، باعث افزایش ترشح هورمون «دوپامین» میشود که احساس خوبی را در فرد به وجود میآورد و این افزایش تأثیر مثبتی بر سلسله اعصاب و آن بخش از مغز که مسئول حافظه است میگذارد.
3- قدم بزیند: زنان یا مردانی که در بهطور مرتب قدم میزنند بسیار کمتر دچار فراموشی میشوند. چرا؟ تحقیقات نشان داده است که فعالیت، ارتباطِ مغزی را در ذهن گسترش میدهد.
4- غذای سُس دار نخورید: بر اساس تحقیقات انجام شده بر روی عادت غذایی بیش از ۸ هزار نفر، استفاده از برخی سسها و غذاهای سویادار باعث کاهش قدرت حافظه میشود. علت آن است که یک ماده شیمیایی موجود در این نوع سسها و سویا که گفته میشود ضد سرطان و بیماری قلبی است، دقیقاً عکس این خواص را با خود دارد. با این حال یک بار خوردن آن در هفته چندان مشکلی ندارد!
5- خواب بهموقع: پس از یک استراحت خوب، مغز میتواند اطلاعات بیشتر و بهتری را به حافظه شما باز گرداند، امّا مغزی که تمام روز را بدون استراحت گذرانده باشد، باعث کاهش توان حافظه میشود.
6- بیشتر به خودتان برسید: تحقیقات نشان میدهد افرادی که رژیمهای غذایی بسیار کم کالری در برنامة روزانه خود دارند نه تنها فرایندِ اطلاعرسانی را کُندتر انجام میدهد، بلکه از دیگر افراد هم سن و سال خود که این رژیم را ندارند نیز کمتر قادر به استفاده از حافظه خود میباشند. لذا به فکر خود باشید و رژیمهای غیرموجه را فراموش کنید.
7- چای گیاهی بنوشید: آهن برای عملکرد صحیح حافظه ضروری است و نوشیدنیهای کافییندار، دارای موادی به نام «تانن» (اسید تانیک) هستند که ۷۵ درصد آهن موجود در بدن را از بین میبرند.
8- خوردن قند و شکر مصنوعی را کاهش دهید: این امر ممکن است در کاهش وزن به شما کمک کند، امّا نوشیدن بیش از یک یا دو نوشیدنی رژیمی در طولِ روز، حافظه دراز مدت شما را تخریب میکند. خوشبختانه تأثیرات منفی این مسئله دائمی نیست و شما بهراحتی میتوانید با قطع مصرف شیرینیهای مصنوعی مجدداً حافظه خود را اصلاح کنید.
9- در حدیثی آمده است: «وَ مِنَ الْفِرْدَوْسِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ پیامبرصلّی الله علیه و آله و سلّم خَمْسٌ یَذْهَبْنَ بِالنِّسْیَانِ وَ یَزِدْنَ فِی الْحِفْظِ وَ یَذْهَبْنَ بِالْبَلْغَمِ السِّوَاکُ وَ الصِّیَامُ وَ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ وَ الْعَسَلُ وَ اللُّبَانُ»: پنج چیزند که فراموشی را برطرف میکنند و حافظه را میافزایند و بلغم را میبرند: مسواک زدن، روزه گرفتن، قرآن خواندن، خوردن عسل و کُندر. (بحارالأنوار، باب ۴۶- قویالنفس و مشاعرها ص ۴۵)
روشهای عملی برای تقویت حافظه
برای ایجاد تمرکز و تقویت آن نخست باید عواملی را که باعث میشوند تمرکز حواس شخص از بین برود شناسایی کرد و سپس با راههای مقابله با آنها آشنا شد. در آغاز تعریفی از «تمرکز» ارائه میدهیم: تمرکز حالتی است که در آن از میان افکار و آراء مختلف شخص، یک فکر در مرکز قرار میگیرد و بقیه افکار و آراء او نسبت به آن فکر، جنبة پیرامونی دارند. بنا به تعریفی دیگر، تمرکزِ حواس یعنی توانایی ثابت نگهداشتن توجه و دقت روی موضوع یا کاری که به میل و اراده انتخاب شده است و مانع شدن از اینکه این دقت و توجه به سوی موضوعات دیگر منحرف شود.
1- هنگامی که میخواهید چیزی را در حافظه خود بسپارید، بهتر است افکار خود را فقط به همان مورد خاص متمرکز کنید و از پراکندگی افکار خود اجتناب کنید. شما نمیتوانید هم حواستان به صدای رادیو باشد و هم گوشتان به زنگ درِ منزل و هم مشغول دریافت مطالب جدید قرار دهید. بلکه شما بایست هنگام دریافت مطالب جدید، فقط ذهنتان را فقط به همان موضوع متمرکز کنید نه چیزهای دیگر.
2- راههای تقویت حافظه تمرین پراکنده با مطالعة با فاصله: در این روش، یاد گیرنده بهجای اینکه سعی کند تا یکباره مطالب را حفظ کند، وقت خود را تقسیم میکند و چندین بار آن را مرور مینماید، اگر یاد گیرنده سعی کند تا در یک نوبت همه مطالب را حفظ کند و تمام دقت خود را در همان یک نوبت صرف یادگیری آن مطلب نماید، این امر باعث خستگی و از بین رفتن انگیزه در او میشود. علاوه بر این، معمولاً پس از پایان یافتن تمرین، فراموشی صورت میگیرد. اگر یاد گیرنده چندین نوبت، صرف مطالعة مطلب کند، آنچه در نوبت قبل فراموش شده است در نوبت بعد به سرعت آموخته میشود.
3- روش تداعی معانی: حافظه با یادآوری و بازیابی تقویت میشود. صورتها و مضمونهایی که شخص به خاطر میآورد، نقطه شروعی برای تداعی است. کلمة «تداعی» که یک اصطلاح روانشناسی است، بهطور معمول با واژة «معانی» به کار میرود. «تداعی» به معنای دعوت کردن است؛ یعنی در حافظة شخص هر مطلبی مطالب دیگر را به خاطر میآورد. آنگاه هر یک از این مفاهیم ذهنی جدید، اشیاء و مفاهیم دیگری را به یاد میآورد و این امر مرتب ادامه مییابد؛ به این ترتیب مخزنِ حافظه وسعت مییابد. «تداعی معانی» انواعی دارد که عباتند از: تداعی بر اثر «شباهت»، «همراهی»، «تقابل» و «تضاد». شباهت ممکن است در لفظ یا در معنی باشد. مثلاً کلمة «باران»، «آب» را تداعی میکند. در تضاد، دو شیء یا دو واژه با مفهومهای متضاد در پی هم خواهند آمد، مانند سفید و سیاه. اشیایی که همراه هم هستند و یا وقایعی که همزمان و یا در پی هم رخ میدهند نیز سبب تداعی میشوند.
4- استفاده از «پیش سازماندهنده»: پیش سازماندهنده به مجموعهای از مفاهیم مربوط به مطلب یادگیری گفته میشود که پیش از آموزش جزییات تفصیلی مطلب، در اختیار یادگیرنده گذاشته میشود. نقش پیش سازماندهنده، این است که یادگیرنده را با مطالبی که قرار است بیاموزد آشنا میسازد و کمک میکند تا اطلاعاتی را که بتوان مطالب جدید را به آنها پیوند داد به یاد آورند؛ بنابراین، پیش سازماندهنده، یک بیان مقدماتی دربارة موضوع یادگیری است که برای اطلاعات جدید، یک چارچوب ذهنی فراهم میآورد و این اطلاعاتِ جدید را به آنچه از قبل میداند پیوند میدهد.
5- روش «بند به بند»: این روش را دانشجویان زیادی در سالهای متمادی به کار بردهاند و اغلب از آن نتیجه مطلوب گرفتهاند؛ جزئیات این روش به این شرح است. در اتاقی آرام پشت میز خود بنشینید، پاهای خود را راحت روی زمین قرار دهید، کتاب را باز کنید و در مقابل خود قرار دهید، چند صفحه یادداشت تمیز و دو سه مداد نیز در کنار دستتان بگذارید. اولین صفحة فصل را بیاورید، عنوان فصل و عنوان اول بعد از آن را ـاگر وجود داشته باشدـ یادداشت کنید. اولین بند را بخوانید و سپس خواندن را متوقف کنید. آنگاه بهدقت به آنچه خواندهاید بیندیشید و در کلماتی هر چه کمتر و به زبان خودتان آن را خلاصه کنید. این خلاصه میتواند حتی چهار یا پنج کلمه باشد و بهصورت جمله نباشد. با همین روش ادامه دهید و بندها را یکییکی به زبان خودتان خلاصه کنید تا آخر.
6- آشفتگیهای بیرونی: این آشفتگیها از تحریکهای غیرعادی حواس مختلف انسان ایجاد میشود، هر گونه تحریک غیرعادی حواس، ممکن است فرایند تمرکز را با اشکال مواجه کند. تشنگی، گرسنگی، درد، گرما، سرما و ... موجب بر هم خوردن تمرکز میشود. برای رفع این آشفتگیها باید تا حدّ امکان محیط مطالعه را از محرّکهای خارجی دور ساخت. مثلاً محیطی را برای مطالعه انتخاب کنید که در آنجا صداهای نابهنجار، رفت و آمد وسایل نقلیه و ... نباشد. همچنین نور محل مطالعه هم باید بهاندازة کافی باشد.
همانطوری که داشتن حافظه برای تمامی انسانها لازم و ضروری است، در برخی از موارد هم لازم است آدمی چیزیهایی را از ذهن خود پاک کند. بر همین اساس خداوند متعال برنامهای خاص را در مغز انسانها طراحی و برنامهریزی نموده است تا انسان در برابر شداید و مشکلات و خاطرات ناگوار بتواند آنها را فراموش کند.
«فَإِنَّهُ لَوْ لَا النِّسْیَانُ لَمَا سَلَا أَحَدٌ عَنْ مُصِیبَةٍ وَ لَا انْقَضَتْ لَهُ حَسْرَةٌ وَ لَا مَاتَ لَهُ حِقْدٌ وَ لَا اسْتَمْتَعَ بِشَیْءٍ مِنْ مَتَاعِ الدُّنْیَا مَعَ تَذَکُّرِ الْآفَاتِ وَ لَا رَجَاءُ غَفْلَةٍ [رَجَا غَفْلَةً] مِنْ سُلْطَانٍ وَ لَا فَتْرَةٌ [فَتْرَةً] مِنْ حَاسِدٍ أَ فَلَا تَرَی کَیْفَ جُعِلَ فِی الْإِنْسَانِ الْحِفْظُ وَ النِّسْیَانُ وَ هُمَا مُخْتَلِفَانِ مُتَضَادَّانِ جُعِلَ لَهُ فِی کُلٍّ مِنْهُمَا ضَرْبٌ مِنَ الْمَصْلَحَة»؛ اگر نسیان نبود؛ هیچگاه کسی از مصیبتها جدا نمیشد و حسرتهایش پایان نمیپذیرفت و کینههایش از بین نمیرفت و از متاع دنیا با یاد داشتن آفتهای آن، لذّتی نمیبرد و امیدی به غفلت سلطان و آرام نشستن حسود نمیبود؛ نمیبینی که حافظه و نسیان که دو چیز مختلف و متضادند، در انسان تعبیه شدهاند و برای هر یک، مصلحتی در نظر گرفته شده است؟ (بحارالأنوار، باب ۴۶- قوی النفس و مشاعرها ص ۴۵)