هر رفتاری از ما انسان‌ها سر می‌زند، علتی دارد که با شناخت درست آن، می‌توان از آن جلوگیری کرد. چطور وقتی دل‌درد داریم به دنبال علتش می‌گردیم تا داروی مناسبش را پیدا کنیم؟ برای درمان مشکلات رفتاری نیز باید چنین کنیم. برقراری آرامش در کانون خانواده به عوامل زیادی بستگی دارد. یکی از بزرگ‌ترین عوامل مخرب و ویرانگر که آرامش هر خانه‌ای را به هم می‌ریزد، عدم کنترل خشم و عصبانیت است. زیرا زمانی که عصبانی می‌شویم دیگر نمی‌توانیم خوب فکر کنیم و به دلیل واکنش سریع، اختیار رفتار و گفتار خود را از دست می‌دهیم.
دنیای زنانه و مردانه به خاطر تفاوت‌های طبیعی که دارد، ممکن است برای هرکدام از زن و مرد، مشکل‌ساز شود. بسیاری از رفتارهایی که ما زن‌ها نامطلوب می‌دانیم، برای مردان طبیعی است و برعکس. زمان می‌برد تا به این تفاوت‌ها عادت کنیم و بپذیریم که او مثل ما نیست و به‌جز این موضوع، تفاوت‌های فردی هم اثرگذار است.
عصبانیت احساسی است که میزان آن از تحریک خفیف تا جنون و خشمی شدید در نوسان است. همانند دیگر احساسات بشری، این احساس نیز موجب تغییرات جسمی و روانی می‌شود. مثل افزایش فشارخون، ضربان قلب، قند خون، تند شدن تنفس و همچنین افزایش میزان تولید سطح انرژی از هورمون‌های آدرنالین و نورآدرنالین.
عصبانیت می‌تواند علل بیرونی و درونی داشته باشد. علل بیرونی مانند گفتار و رفتار غلط کسی، عدم توجیه کامل در ارتباط با موضوع و "در ابهام ماندن"، آشفتگی یا نابسامانی خانواده، ترافیک و یا لغو پرواز هواپیما.
علل درونی مانند غرق شدن در افکار انتقام جویانه و نگران‌کننده، خاطرات دل‌خراش و وقایع ناگوار، نامناسبی قد و قیافه، احساس تضییع حقوق، پایین بودن آستانه تحمل برای ناکامی، آتشین بودن وراثتی.
«خشم» هیجانی است که اگر به‌درستی مهار نشود، اثرات مخرب زیادی دارد. اگر خشم به درون فرد رخنه کند و درونی شود ممکن است فرد را به مشکلات متعدد جسمی همچون، استرس و تنش مفرط، ناراحتی‌های عصبی، بیماری‌های گوارشی، سردرد، ناراحتی‌های قلبی و… مبتلا کند و در صورت بروز بیرونی نیز، اثرات منفی دیگری دارد که با توجه به تحقیقات متعدد شواهد اندکی وجود دارد مبنی بر این‌که ابراز خشم می‌تواند روش خوبی برای کاستن انرژی منفی لحظه‌ای و کم‌توان کردن انرژی آن باشد، چه‌بسا در بروز بیرونی خشم، فرد فحاشی کند، اشیاء را پرت کند، برخورد فیزیکی داشته باشد و… که در این وضعیت، نه‌تنها خود بلکه اطرافیانش هم، از بروز خشم و کنترل نشدن این هیجان احساس ناراحتی و شرمساری می‌کنند.
ازنظر روان‌پزشکی چه عواملی باعث ایجاد عصبانیت و پرخاشگری در افراد می‌شود؟
جالب است بدانیم خشم و عصبانیت یکی از راه‌های مقابله با فشارهای زندگی است. زیرا در تحقیقاتی که در ریشه‌یابی عصبانیت شده، به این نتیجه رسیده‌اند که مهم‌ترین نقش عصبانیت، جلوگیری از احساس درد و رنج است.
- عوامل زیادی وجود دارد. یکی از عوامل مهم، عامل بیولوژی و ژنتیکی است که ممکن است فرد از همان زمان تولد به آن مبتلا باشد. برای مثال افرادی که دچار اختلالات ژنتیکی هستند، سازمان کروموزم جنسی آن‌ها به‌صورت XYY است. این افراد بیشتر از خودشان عصبانیت و پرخاشگری نشان می‌دهند. گاهی ریشه این عصبانیت‌ها، آسیب‌های روانی و مشکلاتی نظیر افسردگی، اضطراب و... است. عامل دیگر، بعضی از بیماری‌های روانی و یا اختلالات خلقی مانند دوقطبی است. برخی بیماری‌های جسمی مانند کم‌خونی، درد و... هم ممکن است در ایجاد عصبانیت نقش داشته باشند.
عصبانیت اغلب در زندگی همه به وجود می‌آید، اما چه نشانه‌هایی وجود دارد که نشان دهد فرد نیاز به مراجعه به پزشک و دارودرمانی دارد؟
زمانی که عصبانیت تبدیل به الگوی رفتاری، تکراری و ثابت شود. در این صورت فرد خودبه‌خود بهبود نخواهد یافت. برای مثال گاهی شما در مقابل چنین فردی سکوت می‌کنید و چندین بار هم گذشت می‌کنید، اما می‌بینید عصبانیت و پرخاشگری آن‌ها شدت پیداکرده و بازهم در آینده تکرار می‌شود.
برای تشخیص و درمان عامل زمینه‌ای، چه راهکاری برای این گروه پیشنهاد می‌کنید؟
این گروه از افراد بهتر است به یک مشاور یا روان‌درمانگر مراجعه کنند و تحت درمان‌های روانی و یا دارویی قرار گیرند. البته علاوه بر دارودرمانی، برای بهبود این مشکل باید تمام مهارت‌های ده‌گانه زندگی به‌ویژه مهارت کنترل و مدیریت احساسات، هیجانات، خشم و عصبانیت، و مهارت ابراز وجود و جرات‌مندی، و همچنین مهارت تصمیم‌گیری و... را هم یاد بگیرند. کسانی که عصبانی می‌شوند حداقل دو مهارت حل مسئله و ابراز خشم را ندارند، بنابراین لازم است با تغییر سبک زندگی‌شان این مهارت‌ها را بیاموزند. البته باید توجه داشت که برای داشتن یک زندگی خوب و موفق، و کنترل خشم و استرس نیاز است، همه ما در هر جایگاه و مقامی که هستیم، این مهارت‌ها را یاد بگیریم.
درزمینهٔ درمان‌های غیر دارویی برای افرادی که نیازی به داروندارند، علاوه بر آموختن این مهارت‌ها، راهکارهای دیگری نیز وجود دارد که در شماره‌های آینده به آن خواهیم پرداخت.
چه دلایلی باعث عصبانیت و پایین آمدن آستانه تحمل می‌شود؟ فردی که قادر نیست خشم خود را کنترل کند، تا به متخصص مراجعه نکند و ریشه خشم خود را نیابد، قادر به حل مشکل خود نیست. بهترین راهکار این است که با مراجعه و مشاوره از دکتر روان‌پزشک خودتان دلیل عصبانیت خودتان را جویا شوید.
به‌طورکلی عصبانیت می‌تواند عوامل گوناگونی داشته باشد ازجمله: 1- حسادت، 2- کم‌حوصلگی و کم‌ظرفیتی، 3- ضعف و ناتوانی مزاج، 4- عدم اعتمادبه‌نفس و خودکم‌بینی، 5- حساسیت‌های افراطی، 6- منفی‌بافی و سوءظن به دیگران، 7- همانندسازی و تقلید از والدین، همسالان و همکلاسان و... .
اما دلایل رایج برای عصبانیت شامل کار زیاد، خستگی، گرسنگی و تشنگی هستند به همین دلیل در این بخش به بهترین و بدترین مواد غذایی برای داشتن آرامش اعصاب و روان اشاره خواهیم کرد.
علائم و یا شیوه بروز عصبانیت
افراد در مقابل عصبانیت برخوردهای متفاوتی انجام می‌دهند. برخی مانند طرف مقابل از خودش عکس‌العمل نشان می‌دهند و کار به زدوخورد می‌انجامد؛ گروهی شروع به گریه و زاری کرده و یا با فروخوردن خشم خود، قهر می‌کنند. برخی سکوت کرده و محیط را ترک می‌کنند.
متأسفانه اغلب افرادی که از عصبانیت طرف مقابل خود شکایت می‌کنند خود نیز قادر به کنترل خشم نیستند و صرفاً آن‌ها را محکوم کرده و از آن‌ها انتقاد می‌کنند. زیرا این افراد بر مبنای "من خوبم، تو بدی" قضاوت می‌کنند و در پاسخ به این سؤال که "چرا شما عصبانی شدی؟" می‌گویند، من مقصر نبودم، اول او عصبانی شد و... زیرا ازنظر یک شخص عصبانی همیشه آدم‌های دیگر مقصر هستند.
شیوه طبیعی و غریزی بروز عصبانیت، ارائه رفتارها و واکنش‌های پرخاشگرانه است. عصبانیت یک پاسخ طبیعی و انطباقی در برابر تهدیدهاست، غالباً عصبانیت احساسات و رفتار ما را برمی‌انگیزد و قدرتمندی را در ما ایجاد می‌کند تا بتوانیم درصورتی‌که موردحمله قرارمی گیریم دفاع کنیم. بنابراین، میزان معینی از عصبانیت برای ادامه حیات ما لازم است.
از طرفی هم باید توجه داشته باشیم که ما می‌توانیم نسبت به هر کس یا هر شیء که ما را تحریک می‌کند و یا آزار می‌دهد عصبانی شده و حمله کنیم، زیرا قوانین، هنجارهای اجتماعی و عقل سلیم محدودیت‌هایی را برای بروز عصبانیت قائل می‌شوند. اما افراد از شیوه‌های مختلف، آگاهانه و ناآگاهانه برای بیان احساس عصبانیت استفاده می‌کنند. ازجمله برافروخته شدن چهره، فشار دادن دندانهای خود به هم، افتادن ابروان به پایین، خود را از دیگران کنار کشیدن و اوقات‌تلخی کردن، سکوت کردن و در خلوت تنها نشستن و با دودست صورت خود را گرفتن، به‌کارگیری زیاد کلمات هرگز، همیشه، مانند، تو همیشه همه‌چیز را فراموش می‌کنی.
نقش تغذیه بر آرامش اعصاب
بهترین منابع ویتامین B جگر، گوشت گوساله، ماهی، مرغ، تخمه آفتابگردان، تخمه‌کدو، جوانه گندم، حبوبات، غلات، شیر و لبنیات، گوجه‌فرنگی، کاهو، هویج، قارچ، انواع میوه و دانه‌ها و مغزهای روغنی هستند.
یکی از روش‌های تأمین آرامش روان و کنترل تنش‌های عصبی، استفاده از غلات گیاهی و سبزی‌ها است زیرا این مواد غذایی نقش مهمی در کاهش استرس دارند.
شیرینی‌ها جزو خوردنی‌های استرس‌زا هستند. همچنین مصرف شیرینی‌ها علاوه برافزایش قند خون ترشح انسولین در بدن را افزایش می‌دهد که این حالت منجر به ایجاد استرس در افراد می‌شود. غذاهای آماده و فوری و به‌خصوص نوشابه‌های گازدار قند خون را افزایش می‌دهد که همین امر در ایجاد استرس و تنش‌های عصبی نقش بسیاری دارد. همچنین متخصصان معتقدند که کم‌کاری و یا پرکاری غده تیروئید و نامنظم بودن فعالیت هورمون‌ها از دلایل اصلی عصبانیت در زنان هستند که باید با انجام آزمایش‌ها تشخیص و درمان شوند.
به همین منظور برای کنترل خشم چند پیشنهاد ارائه می‌دهیم:
1- بر هیجان خشمتان آگاه شوید:
این درست است که شما هنگام خشم، دچار تعارض شده و در حالتی قرارگرفته‌اید که شاید کنترل آن از دستتان خارج است، اما یادتان باشد خشم شما هیجان موقتی است و پس از لحظاتی فروکش خواهد کرد و پس از گذشت آن مدت، شما خواهید ماند و رفتاری که از خود بروز داده‌اید، پس علاج واقعه پیش از مشکل کنید و با خود تمرین کنید که حتی‌المقدور اسیر هیجانات موقت و زودگذرتان نشوید، درعین‌حال که به آن‌ها آگاهید و نشانه‌های بروز آن را می‌دانید، بتوانید بر خود مسلط شوید و کاری نکنید که بعدها پشیمان شوید.
۲-علت خشم خود را بشناسید
جستجو کنید تا دریابید چه چیز خشم و عصبانیت شمارا تحریک و برانگیخته می‌کند. موقعیت‌های پیشینی را که خشمگین شده‌اید، یادداشت کنید، به این طریق می‌توانید بفهمید در چه شرایط و موقعیت‌هایی عصبی می‌شوید و بیشتر در آن وضعیت، چه عکس‌العمل‌هایی نشان می‌دهید. قطعاً با دانستن و پی بردن به این‌که چه کسی و چه چیزی باعث ناراحتی و خشمتان می‌شود می‌توانید برای مقابله و کنار آمدن با چنین موقعیت‌هایی یا وضعیت‌های مشابه آن، برنامه‌ریزی کنید و رفتاری را که کمتر آسیب‌زا و تهاجمی است، از خود بروز دهید.
۳- از تکنیک توجه برگردانی استفاده کنید
توجه برگردانی یکی از بهترین روش‌های کنترل یا کاهش شدت خشم است. با معطوف کردن حواس به چیزهای دیگر یا با اشتغال به برخی از فعالیت‌های جذاب و متضاد با آن موقعیت ناراحت‌کننده، می‌توان باخشم لحظه‌ای مقابله کرد و بر آن چیره شد. برخی با انجام فعالیت‌های ورزشی، عده‌ای با گوش کردن به موسیقی یا تماشای تلویزیون و برخی نیز بامطالعه یا پرداختن به سرگرمی‌های موردعلاقه خود احساس آرامش می‌کنند و از تلاطمت درونی خود می‌کاهند.
۴- با خود گفت‌وگو کنید
برخی افراد عادت دارند، راجع به پیشامدی که برایشان به وقوع پیوسته با خودشان گفت‌وگو می‌کنند. گفت‌وگوی درونی در بسیاری از موارد باعث کاهش شدت خشم می‌شود، اگرچه در برخی دیگر، اثری عکس داشته و موجب افزایش یا تداوم و پایداری شدت خشم می‌گردد. مثلاً، ممکن است فردی از شخصی بشدت عصبانی باشد و حتی سال‌ها آن را در دل خود نگه دارد، و هر بار با یادآوری آن مسئله برافروخته و عصبی شود، چراکه خود را مستحق عذرخواهی از جانب فرد مقابل می‌داند که از آن دریغ شده است؛ اما اگر گفت‌وگوی درونی با نگاه منصفانه و به‌دوراز توقع و قضاوت یکجانب‌های انجام شود و گذشت و حل مسئله در اولویت قرار داشته باشد، قطعاً تأثیرات مثبتی خواهد داشت که باعث آرامش و تسکین خواهد شد.
۵- بی‌غرضانه با فرد مقابلتان، گفت‌وگو کنید
به‌جای سکوت کردن، غرغر کردن، انتقادهای کلامی کوبنده یا حتی برخوردهای فیزیکی، با فرد مقابلتان به گفت‌وگو بنشینید. بلی، گفت‌وگو یکی از مؤثرترین روش‌های کنترل و کاهش شدت خشم است. سعی کنید همیشه به‌جای حق‌به‌جانب جلوه دادن خود یا فرار از پذیرش مسئولیت اشتباه خود یا با متهم کردن دیگری، بپذیرید که می‌توانید مشکل به وجود آمده را با گفت‌وگو حل‌وفصل کنید، چراکه گفت‌وگو شرایطی را برای مذاکره، حل مسئله و سازش فراهم می‌آورد. گفت‌وگو و مصاحبت باعث می‌شود که ما از نظریات فرد مقابلمان در مورد آن موقعیت خاص، رفتار، افکار و هیجانات متعاقب وی از آن شرایط، مطلع و آگاه شویم و بهتر بتوانیم اوضاع را از دیدگاه فرد مقابلمان نظاره‌گر شویم و با درک متقابل از آن، مسئله را واکاوی کرده و به راه‌حلی مساعد و مناسب دست‌یابیم.
۶- توضیح بخواهید و آن را بشنوید
اگر بدانید علت رفتار فرد مقابلتان به چه دلیل است و از چه نشأت می‌گیرد، هدف از آن چیست و عاقبت آن به کجا منتهی می‌شود؛ شاید به‌جای عصبی و خشمگین شدن، هیجان دیگری را تجربه کنید. وقتی باکسی روبه‌رو می‌شوید که از شما انتقاد می‌کند یا به‌گونه‌ای رفتار می‌کند که با هنجارها و انتظارات شما متناقض است و حتی بی‌حرمتی معنا می‌شود، چه می‌کنید؟! ما توصیه می‌کنیم به‌جای تقابل یا عکس‌العمل‌های شدید و دور از شأن‌تان، سعی کنید با نوشیدن یک لیوان آب سرد بر خود و اعصابتان مسلط شوید و فرد مقابلتان را به آرامش دعوت کنید و از او بخواهید علت رفتارش یا فکری که آزارش می‌دهد را برایتان توضیح بدهد، گاهی با شنیدن نظرات او، نه‌تنها آرام می‌شوید بلکه با درک متقابل از شرایط وی به‌گونه‌ای کاملاً متفاوت رفتار می‌کنید که شاید فرسنگ‌ها باخشم آن لحظه‌تان منافات داشته باشد. مثلاً اگر به هنگام رانندگی کسی به دلیل بی‌احتیاطی، ماشینش را به ماشین شما بکوبد و آسیب بزند، بی‌تردید مایه تعجب نیست که خشمگین شوید و به‌سرعت از ماشینتان پیاده شده و فرد خاطی را متهم به بی‌احتیاطی کنید، اما اگر در همان لحظه راننده عذرخواهی کند و به شما توضیح دهد که تحت‌فشار عصبی و روحی، حواسش پرت شده چون به‌تازگی متوجه بیماری لاعلاج فرزندش شده است، قطعاً خشمتان فروکش خواهد کرد و به‌جای توهین و بگومگو کردن خواهید گفت، اتفاقی است که پیش‌آمده، اشکالی ندارد، خداوند همه مریض‌ها را شفا بدهد، اگر حالتان خوب نیست کناری بایستید و بعد از این‌که حالتان خوب شد رانندگی کنید، ممکن است اتفاق ناخوشایند دیگری رخ دهد که در این شرایط، اصلاً به صلاحتان نیست و…. شما با تجسم این حالت می‌دانید که چگونه هیجان خشمتان به هیجان محبت و حس همدردی و نگرانی تقلیل می‌یابد.
۷- سازش کردن را یاد بگیرید
وقتی مشکلی پیش می‌آید، بسیاری از ما به‌جای حل مسئله یا سازش با شرایط جدید، در مقام جبران یا دفاع برمی‌آییم تا شاید با به کرسی نشاندن حرف یا اندیشه خود، نه‌تنها اندکی از تلاطمت درونی خود بکاهیم، بلکه به فرد مقابلمان نشان دهیم که برتر از او هستیم و هرگز حاضر به تسلیم نخواهیم شد؛ این در حالی است که اگر بپذیریم و بیاموزیم سازش کردن بهتر از خشم و عصبانیت طولانی‌مدت است، بی‌تردید بسیاری از مشکلات به وجود آمده، بسیار سریع‌تر از آن‌که گمان ببریم، حل می‌شود و هیچ‌گاه به کلاف سردرگم مبدل نمی‌شود. بپذیرید سازش، همچون وسیله‌ای کارساز و مفید است که می‌تواند شمارا برای داشتن زندگی ساده و سالم‌تر آماده کند. پس برای کنترل خشم بهتر است از همین امروز، علاقه‌مند به سازش شوید و اصول سازش را فرابگیرید.
۸- زندگی همیشه بر وفق مراد ما نیست
تا زمانی که نپذیرید زندگی هیچ‌وقت بی‌عیب و نقص نبوده و نخواهد بود، نسبت به همه‌چیز و همه‌کس حساس و خشمگین خواهید شد. زندگی همیشه توأم با رفتارها یا وقایعی است که گاهی کنترل آن‌ها از دست ما خارج است، مثلاً ممکن است با افرادی روبه‌رو شوید که رفتارهای مبادی‌آدابی ندارند، کسی شمارا نادیده بگیرد، اوضاع مالی‌تان به هم بریزد، لاستیک ماشینتان به‌یک‌باره پنچر شود و…. برای اجتناب از خشم و عصبانیت، لازم است بپذیرید که در همیشه روی یک پاشنه نمی‌چرخد و نه‌تنها زندگی شما، بلکه زندگی همگان، فراز و نشیب‌هایی دارد که راه فراری از آنان نیست. با پذیرش اصل زندگی همیشه منصفانه نیست، می‌توانید بخش اعظمی از خشم خود را کنترل کنید. خشمگین شدن یا نشدن، تصمیمی است که شما می‌توانید آن را آگاهانه یا ناآگاهانه یاد بگیرید و با این قانون طبیعی که زندگی گاهی غیرمنصفانه است، خو بگیرید.
۹- شوخی کنید
شوخی و مزاح کردن روشی است که از طریق آن می‌توان برای بازسازی موقعیت یا یافتن ناهمخوانی‌ها یا حتی امر محال در آن وضعیت، استفاده کرد. شوخی کاملاً باخشم مغایرت دارد و می‌تواند تا حدود بسیاری شدت خشم را کاهش دهد. اگر یاد بگیریم که چگونه به واکنش‌هایمان بخندیم یا موقعیت تلخ را به موقعیت خنثی یا خنده‌دار مبدل کنیم، قطعاً نه‌تنها توانسته‌ایم با تبدیل شرایط نامساعد به موقعیت مساعد، خشم خود را کنترل و کاهش دهیم، بلکه می‌توانیم با دیگران ارتباط سازنده‌ای برقرار کنیم و نشان دهیم که نسبت به ناموجه بودن و نامناسب بودن واکنش‌هایمان شناخت و آگاهی داریم و از تمام جوانب مثبت و منفی آن مطلعیم.
